Een koningin van Braziliaanse sociale muziekprojecten: Yara Caznok

Het begon bij de vriendin van de oma - en concertpianiste - van de zoon van de vriend van een kunstenares uit New Orleans die ik in ArteSumaPaz, Colombia ontmoette.

Op zaterdagmiddag loop ik een knusse binnenplaats in, de deur van het gele hek is open, en in groot contrast met de oneindige betonnen straten van deze miljoenenstad - 20 miljoen inwoners, zijn hier fleurige voortuintjes en hoor je kinderstemmen. Ik ben uitgenodigd om te verblijven bij Yara Caznok, via vijf connecties, en na een korte ontmoeting via Whatsapp stelde ze zonder twijfels voor dat ik bij haar in de gastenkamer verbleef. Vanaf de eerste begroeting is het gezellig, ze heeft een brede lach en steil zwart haar, is 65 en heeft een huis vol poezenbeeldjes, kleurige souvenirs aan de muren en kastenvol muziek: CD's, boeken, flyers en meer. Het voelt als thuiskomen bij een jonge oma of oude tante die ik nog niet eerder ontmoet had. Ze laat me het gastenverblijf, de oude kamer van haar zoon (die overal aan de muur hangt, maar nu met zijn jonge familie in de VS woont en helaas nauwelijks contact opneemt), en na korte installatie zit ze beneden klaar met een uitgebreid voorbereide lunch met allemaal Japanse smaken. Dit is overigens de op twee na grootste Japanse stad ter wereld naast Tokyo, zo'n 300.000 (oftewel, net zoveel als de gehele bevolking van Ijsland, leerde ik ook deze dagen). Terwijl we taugé kiemen en broccoli verzadigen in soja saus, blijkt het dat Yara nog veel interessanter is dan gehoopt. Ze is muzikant, pianist, harmonie- en muziektheorie docent aan de universiteit, begeleidt Master- en PhD studenten, en heeft daarnaast meerdere sociale muziekprojecten opgezet in de stad, en in de provincie achter Rio de Janeiro, "Minas Gerais". In São Paulo richtte ze het "Guri Santa Marcelina" project op in 2008, voor kinderen tussen de 6-18 jaar oud, en heeft ondertussen een bereik van zo'n 13.000 kinderen verdeeld over 46 locaties in en rondom de stad, waar naar schatting zo'n 4 miljoen mensen onder de armoedegrens leven. Ze spreekt met enorm veel passie over het project, maar bekent ook dat de grootschaligheid ervan soms afdoet aan de kwaliteit, en na verdere gesprekken komen er ook dilemma's aan het licht. Het grootste gevaar voor zulke projecten blijkt toch keer op keer de in machtstelling van personen die met eer en aanzien van de projecten willen pronken, met problematische organisatorische en financiële problemen van dien. Zonder teveel in detail te treden vervolgen we onze gesprekken meer in de richting van wat er allemaal wel kan, de succesverhalen, hoe belangrijk kritisch onderzoek is op dit soort projecten, en de grootste uitdaging: hoe vorm je bekwame, voorbereide en gepassioneerde docenten voor al die leerlingen? 

We vergelijken wat van onze ervaringen met sociale ontwikkelingsprojecten, ik van de afgelopen twee jaar, zij van de afgelopen 50 jaar, want op haar 15de begon ze al met muzieklessen geven in haar buurt. De volgende dagen en gesprekken zijn een opeenstapeling aan overlappende interesses, en Yara blijkt de hele wereld over te reizen voor sociale muziekconferenties die precies dit soort vragen uitdiepen. Er is verrassend veel kritiek op de El Sistema programma's gebaseerd in en geïnspireerd op die in Venezuela, en het voelt alsof ik mijn scriptie onderzoek in een dieper, veel persoonlijker licht mag herbeleven. Ook heeft ze een vriend en mede muziek-fanaat in München wonen, waar ze elk jaar een paar maanden langsgaat om dan samen met hem een zelf samengestelde klassieke muziekfestival tour door Europa maakt. Tot mijn grote eer zegt ze dat we moeten gaan samenwerken! Zonet zat ik even te googlen op deze betoverende persoon, en zo kwam ik er achter dat het Nederlandse Leerorkest met een aantal van de toenmalige leden, in 2016, langskwam bij het Guri project, waaronder Marco de Souza (die later tot Amsterdammer van het Jaar werd verkozen, maar ook in kritisch daglicht voorbij kwam in latere gesprekken) en Michael Hesselink die nu het "Watermusic Project" in Noord-Holland runt. Ik interviewde hem in Mei 2021 voor mijn scriptie, een enorm gedreven muzikant die sociale muziekprojecten in Nederland wil aanslingeren, net als Franka Verhagen die ik toen ook leerde kennen, een ontmoeting die me meteen inspireerde; ze woonde 30 jaar in Venezuela bij een groot deel van de vorming van El Sistema, waarna ze terugkwam om het Dream Orchestra in Zweden op te zetten, een "integrating multicultura orchestra community". Franka kwam ik toen weer tegen in Madrid afgelopen zomer bij het Europese SEYO sociale orkesten zomerkamp. Nou, hoe enorm divers en toch verbonden de wereld dus kan zijn! Allemaal boeiende contacten waar ik de komende maanden/jaren verder mee wil praten. Vandaag sprak ik met Derk van Manglar in Medellín, die blijkt nét weer tegelijk met mij in Amsterdam te zijn, en wil ook koffie drinken met Franka, die ik graag meer vertel over Yara in São Paulo, etc. etc... Leuk!

Yara neemt me mee naar het Afrikaans-Braziliaanse museum in een van de mooiste parken die ik ooit heb gezien, het "Parque do Ibirapuera", met een waanzinnige collectie aan visuele en muzikale connecties tussen Braziliaanse en verschillende Afrikaanse culturen. Yara studeerde rond mijn leeftijd twee jaar in Parijs, spreekt dus vloeiend Frans en kletst languit met de Senegalese kokosnootverkoper. We wandelen terug en trekken (per ongeluk) bijpassende rode jurken aan, op weg naar metrostation "Sé", waar we in een soort apocalyptische situatie belanden: alles is gesloten, afgezien van een wild carnavals straatfeest. Onderweg naar het prachtig uitgedoste restaurant lopen we door de brede straten, met als enige aanwezigen handenvol dakloze mensen en kinderen, soms met tientallen tegelijk voor winkelgevels, onder half opgezette tenten en starend naar muren of omhoog naar de grijze hemel, voorbij de betonnen muren... Het is een enorm verdrietig en hopeloos gezicht, en ik snap waarom Yara eerder moest huilen toen ze over dit deel van de stad sprak. Tegelijkertijd zijn hier ook veel grote bedrijven en theaters gevestigd, net zo'n contrast als ik in het oude centrum van Medellín zag. Nog een beetje aangedaan van de korte wandeling lacht daar Henri ons toe, een van Yara's 'geniale muziekstudenten', die mee gaat lunchen. Het is hier heel gebruikelijk vrienden te zijn met docenten en leerlingen, en daarnaast houdt Yara haar leerlingen ook extra in de gaten op gebied van mentale gezondheid. Ze vertelt dat ze via Instagram zo veel mogelijk studenten volgt, en dagelijks bekijkt wat ze doen en of daar eventueel iets alarmerends tussen zit qua depressieve of destructieve gedachten. Sommigen schrijven haar ook direct, zo laat ze me zien, en ik ben diep onder de indruk over al het emotionele werk dat ze nog naast haar meerdere functies als muziekdocent op zich neemt. Deze vrouw leeft absoluut voor het welzijn van alle kwetsbare mensen die ze kan bereiken, en de passie en energie waarmee ze daarover spreekt geeft haar voor mij het aanzien van de volgende burgemeester van São Paulo! Maar dat zou zonde zijn van alle persoonlijke aandacht die ze in haar projecten en contacten legt. Ondertussen zitten we culinair te lunchen met een geweldige salsa band geleid door een soort Braziliaanse Aretha Franklin, en na een aantal nummers beginnen de meesten te dansen, zelfs de mevrouwen met tuttige hakjes en strikjes, iedereen swingt!

De laatste avond neem ik ons mee uiteten in een Live Jazz Burgerbar, met vijf hele leuke vegaburgers en géen live muziek! Wel was de hele tent behangen met oude instrumenten en fietsen, en gaf de bizarre wachttijd op ons avondeten extra ruimte voor gesprekken. Ik vraag haar wat ze zou doen als ze nu alle ruimte, tijd en geld had voor een nieuw project. Ze begint te glunderen en zegt dat ze Guri opnieuw zou opzetten, met als belangrijk onderdeel deelname aan het koor voor alle kinderen, het project zou kleinschalig blijven zodat alle kinderen échte aandacht blijven krijgen, alle families worden vanaf moment éen betrokken in het koor voor de ouders, om zo de gemeenschap, de buurt en het vertrouwen te sterken. Er zou een grote, mooie muziekschool komen waar kinderen zich gewaardeerd, gehoord en geliefd voelen. Ze zou samenwerken met een van haar eerste partners, een vrouw gespecialiseerd in sociaal werk, en zo opnieuw garanderen dat alle deelnemers zowel muzikale als sociale ontwikkeling doormaken. En naast de muziek-pedagogische en psychologische ontwikkelingen van de kinderen, zouden ze literatuurles krijgen, de klassiekers van de Braziliaanse literatuur, want "wie begrijpt het leven, of een Opera, zonder kennis van de grote werken?". De ogen van deze 65-jarige godin glinsteren en ik maak in gedachten honderd aantekeningen. Stil vorm ik het voornemen om de wensen van deze ultieme ervaringsdeskundige door te vertalen in toekomstige studies, projecten en organisaties, en misschien heb ik in de afgelopen dagen wel meer geleerd, afgevraagd, gepeinsd en gefantaseerd dan in mijn hele scriptie (en bachelor?) proces bij elkaar... Afgezien van de geweldig interessante gesprekken en gedachten komt het ook perfect uit voor mijn master aanmelding voor "Musical Leadership" aan het Conservatorium van Amsterdam, waarvoor ik een sociaal-muzikaal project moet pitchen dat absoluut wat van Yara's ingrediënten zal bevatten, mét persoonlijke citaten.

De avond loopt ten einde, en we starten aan het inmiddels bekende metro-parcours - het langste metro netwerk van Latijns-Amerika met meer dan 100km aan rails-netwerk! Leuk contrast met de Noord-Zuidlijn -, en we beloven elkaar te zien, in Duitsland op een Bachfestival, of toch in Amsterdam in het Concertgebouw, of misschien op de volgende grote muziekonderwijs conferentie in Canada in 2026 (of Chili?), en ondertussen verder via online contact, om het te hebben over de vorderingen van ons werk, te spreken over haar gepubliceerde onderzoeken die ze me zal toesturen en eventueel toekomstige ontmoetingen, en we knuffelen gedag met de bevestiging dat we altijd welkom zullen zijn bij elkaar. Het leven, of in haar woorden, de wil van God, bracht ons op elkaars pad, en langzaamaan begin ik te geloven in een bepaalde levensweg die voor ons ligt uitgetekend, zolang we maar al die uitnodigingen en avontuurlijke voorstellen omarmen... 

Volgende hoofdstuk: Morgen naar de gigantische Iguazu watervallen met als hoogtepunt "The Devil's Throat", een gigantische water-afgrond. Zondag langs bij Dani, Argentijns oud-huisgenoot uit Barcelona in Rosario, en daarna naar Buenos Aires waar ik mijn opa Gerard ga ontmoeten. 16 Maart vlieg ik naar Barcelona, 22 Maart de bus naar Lyon voor Lizzy's verjaardag, en 30 Maart de allerlaatste nachtbus naar... ja echt... huis!